Hồ Hoàn Kiếm, hay còn được gọi là hồ Gươm, là một thắng cảnh nổi tiếng của Thủ đô Hà Nội. Câu chuyện về hồ này liên quan đến truyền thuyết về vị vua Lê Lợi. Sau khi chiến thắng quân Minh, ngài chơi thuyền trên hồ và nhìn thấy một con rùa lớn nổi lên mặt nước yêu cầu trả lại thanh gươm báu. Ngài trả gươm và con rùa kia nhận lấy thanh gươm trước khi lặn xuống nước. Từ đó, hồ này được gọi là Hồ Gươm hay Hồ Hoàn Kiếm.
Đền Ngọc Sơn không chỉ là một di tích tín ngưỡng mà còn là nơi sinh hoạt của Hội Hướng Thiện - một tổ chức tập hợp nhiều nhà Nho yêu nước đương thời như Nguyễn Văn Siêu và Vũ Tông Phan để tuyên truyền, giáo dục và khuyến khích đạo lý thiện đức cho quần chúng. Đền cũng là nơi in ấn nhiều cuốn sách về thuốc, kinh sách của đạo Giáo và các tác phẩm về tín ngưỡng. Đền Ngọc Sơn đã từng là cơ sở cho các phong trào chống Pháp như Lạc Thiện, Tập Thiện và An Lạc. Trong những năm đầu của thế kỷ XX, nhiều nhà trí thức đã thành lập các tổ chức và hô hào nhân dân đoàn kết yêu nước, như phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục.
Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh hồ Hoàn Kiếm và đền Ngọc Sơn bao gồm hồ Hoàn Kiếm, đền Ngọc Sơn và khu tưởng niệm vua Lê.
Hồ Hoàn Kiếm
Hồ Hoàn Kiếm, trước đây còn có tên là hồ Lục Thủy và hồ Tả Vọng, có diện tích là 115.511m2. Hồ nằm ở phía Bắc giáp phần của đường phố Đinh Tiên Hoàng, phường Hàng Bạc; phía Đông giáp đường phố Đinh Tiên Hoàng, phường Lý Thái Tổ; phía Nam giáp phố Hàng Khay, phường Tràng Tiền; phía Tây giáp phố Lê Thái Tổ, phường Hàng Trống. Xung quanh hồ có bờ đá và hệ thống vườn hoa, cây xanh.
Trên một đồi đất nổi bên trong hồ là tháp Rùa, nơi mà rùa thường bò lên để đẻ trứng. Tháp Rùa được xây bằng gạch, có 4 tầng và một mặt chóp hình chữ nhật. Tầng chóp có mái hình phương đình 4 góc.
Đền Ngọc Sơn
Đền Ngọc Sơn nằm trên đảo Ngọc trong hồ Hoàn Kiếm. Đền bao gồm nhiều hạng mục như nghi môn, tháp Bút, nghi môn nội, đài Nghiên, cầu Thê Húc, cổng Đắc Nguyệt, đình Trấn Ba, tiền tế, trung đường, hậu cung, tả - hữu vu, nhà kính thư và nhà hậu.
Nghi môn được xây bằng gạch và có dạng trụ biểu với hai mảng tường lửng nối với trụ chính và hai trụ bên.
Tháp Bút được xây trên một ngọn núi đá cao 4m để tưởng niệm công ơn của các chiến sĩ tử vong. Tháp có mặt bằng vuông gồm 5 tầng, chóp tháp có hình giống như ngọn bút lông, cao khoảng 90cm. Tầng dưới của 3 tầng đầu ghi chữ Hán "Tả thanh thiên" (Viết lên trời xanh).
Nghi môn nội nằm phía sau tháp Bút và có cửa chính được tạo bởi hai trụ lớn. Hai bên của nghi môn nội có cửa giả dạng 2 tầng, 8 mái và trang trí với các đao cong. Mặt trước của hai cửa giả đắp nổi đồ án Long môn, Hổ bảng.
Đài Nghiên có cửa chính kiểu vòm cuốn trên và xây hai tầng phía trên. Đài Nghiên được tạo từ một khối đá xanh hình trái đào và có bài minh (64 chữ Hán) do Nguyễn Văn Siêu soạn.
Cầu Thê Húc có dạng cong, không có tay vịn và sơn màu đỏ. Cầu dài khoảng 45m và rộng 2,6m. Cầu có 15 nhịp với mỗi nhịp dài 3m. Chân cầu được làm bằng gỗ lim và được cắm sâu xuống lòng hồ.
Cổng Đắc Nguyệt là một kiến trúc chắc chắn được xây bằng gạch. Cổng có dạng 2 tầng, 8 mái đao cong. Hai bên của cổng có 2 cửa giả và trên đắp nổi phù điêu "Long mã Hà đồ" và "Thần quy Lạc thư".
Đình Trấn Ba được xây dựng trên 8 cột bê tông giả gỗ và có mái kiểu chồng diêm 2 tầng. Mái đình được tạo dáng cong vút và thanh thoát.
Tiền tế được xây dựng gồm 3 gian và có hình dạng hai tầng bốn mái. Nền nhà cao hơn mặt sân 30cm và có hệ thống cửa bức bàn ở phía trước.
Trung đường cũng gồm 3 gian và có hình dạng hai tầng bốn mái. Nền của trung đường cao hơn nền tiền tế 40cm. Cũng có hệ thống cửa bức bàn được trang trí với các hình vẽ.
Hậu cung cũng gồm 3 gian và được xây dựng trên nền cao hơn mặt sân 15cm. Các cửa trụ của hậu cung được tạo dáng cong vút và thanh thoát.
Tả - hữu vu là các dãy nhà xây liền kề tường hai bên của trung đường và hậu cung. Tả vu hướng ra cổng Đắc Nguyệt và hữu vu hướng ra hồ. Mỗi dãy có 5 gian và có kiết cấu khác nhau.
Nhà Kính thư nối liền với tiền tế và có kiểu tường hai tầng bốn mái.
Nhà hậu (phòng Rùa) cũng nối liền với tiền tế và có kiểu tường hai tầng bốn mái. Cổng Đắc Nguyệt, nhà Kính thư và nhà hậu đều được xây bằng gạch và có hình dạng khá vững chắc.
Khu tưởng niệm vua Lê
Khu tưởng niệm vua Lê nằm ở phường Hàng Trống và bao gồm nghi môn, phương đình và tượng vua Lê.
Nghi môn được xây bằng gạch và có dạng trụ biểu với hai mảng tường lửng nối với trụ chính và hai trụ bên.
Phương đình cũng được xây bằng gạch và có hình dạng hai tầng bốn mái. Đỉnh của phương đình có hình nậm rượu và các mặt mái được trang trí với hình rồng.
Tượng vua Lê được dựng trên một khu đất cao hơn mặt đường và vườn khoảng 1m. Tượng được đúc bằng đồng và có chiều cao 1,2m. Tượng đứng trong tư thế, đầu đội mũ Bình thiên và trang trí với hình rồng. Phía sau tượng đài là bức bình phong được chia thành ba phần.
Đền Ngọc Sơn và khu vực hồ Hoàn Kiếm luôn được chính quyền và nhân dân Hà Nội quan tâm, bảo tồn và phát huy giá trị của mình. Nó đã trở thành một biểu tượng về lịch sử, văn hóa và cảnh quan của Thủ đô Hà Nội và là điểm đến không thể bỏ qua.
