Ảnh minh họa: Khám phá thơ về ẩm thực
Đẳng cấp của thơ Xuân luôn được trân trọng. Nhân dịp Tết đang đến gần, ta cùng thảo luận về thơ ẩm thực. Các nhà thơ xưa và nay đã viết nhiều về rượu, nhưng ít ai dám khám phá ẩm thực trong cuộc sống của chúng ta.
Bất cứ điều gì gắn bó với cuộc sống con người đều là nguồn cảm hứng cho thơ, nhưng viết thơ về ẩm thực thì không dễ chút nào. Ai lại đi viết về chuyện ăn uống trong thơ ca! Tuy nhiên, thú thực, có rất nhiều thơ về ẩm thực mà có thể được biên tập thành một tuyển tập!
Cao Bá Quát, người từng làm quan ở Huế vào thế kỷ XIX, một chiều trên con đò Sông Hương, dừng bến chợ Đông Ba, cùng bạn bè thưởng thức món sanh cầm. Hình ảnh cá diếc nhỏ được bắt sống, cuộn vào bánh tráng với rau và gia vị, chấm tiêu muối, khiến bữa rượu trở nên đậm nồng. Và Cao Bá Quát đã có một bài thơ:
Tú hà phong tiếp giải ngao phong Lan thú hành ca mộ thị dông Tiếu thố bồn tiên đại như chỉ, Ngũ bôi tam khẩu dĩ nang không.
(Tiếng Việt cổ: Gió tôm thêu tiếp gió cua rùa, Người lái ghìm thuyền vừa làm vừa hát chỗ chợ Đông Ba vào phiên chiều. Cười đưa ra chậu cá tươi (con) lớn bằng ngón tay, (Chỉ) năm chén (rượu) ba cuốn bánh đã rỗng túi)
Tản Đà cũng là một nhà thơ viết nhiều về thú ăn chơi. Ông đã ca ngợi các món ẩm thực miền Trung, Nam, và Bắc trong những bài thơ như Hà tươi cửa biển, Tu-ran, Long Xuyên, Nghệ An, và Sài Gòn. Cảm nhận của ông về vị cá tra tại Sài Gòn, cái xe song mã và chén trà Nhất Thiên ở Phú Yên, và rau bí ông quyền trong Thuận An rất tuyệt vời (Nhất Thiên là một tiệm cao lâu ở Sài Gòn cũ; Ông quyền Thuận An là người lính gác Trần Hải quan cửa Thuận An).
Những nhà thơ Việt Nam hiện đại cũng có nhiều người viết về ẩm thực. Nhà thơ Võ Quê đã viết một loạt thơ về các món ăn nổi tiếng của Huế như cơm hến, bánh bèo, bánh nậm, bánh bột lọc, bánh phu thê... "Đã nghe ớt đỏ cay nồng/tìm trong vị hến một dòng hương xanh/ruốc thơm, cơm nguội, rau lành.../Mời anh buổi sáng chân thành món quê" (Cơm hến).
Có một nhà thơ đã dùng các hình ảnh sống động để miêu tả món cá dìa hấp của Huế: "Cá dìa đầy đĩa trăng đơm". Hồ Vi, trong bài thơ "Lời quê" nói về tình quân dân trong kháng chiến, đã đề cập đến món ăn đặc trưng của người quê:
Chị ơi! đem dũi ra ngoài ruộng Kiếm ít đam cua chút của đồng Thêm đôi ba miếng anh em đỡ Của nhà quê kiểng buổi thu đông
Nhà thơ Phùng Quán đã ca ngợi ẩm thực Việt rất tài tử! Ông đã viết về món Cà Gióng "...Ăn hết bảy nong cơm/Ba nong cà/Chú bé không cha/Làng Phù Đổng/Vươn vai đứng dậy thành Thánh Gióng/Người-cứu-nước-khổng-lồ", rồi "Cà Nghệ thịt giòn ruột đặc.../Muối một vại cà/ăn một năm.../Bù đi bù lại/Đánh hai đế quốc to/Hết hai chục vại cà!". Món cà muối trong thơ Phùng Quán là biểu tượng của sức mạnh thần kỳ Việt Nam. Trong bài thơ "Tự Vấn", ông cũng đã viết về ẩm thực và cảm thụ rằng: "Tôi có quyền gì được no hơn nhân dân tôi một miếng ăn?!". Đây chính là triết lý ẩm thực theo Phùng Quán!
Ở Huế, vẫn còn giữ lại một cuốn sách dạy nấu ăn bằng thơ, rất hiếm! "Thực phổ bách thiên" của bà Trương Thị Bích, con dâu của nhà thơ Tùng Thiện Vương Miên Thẩm, đã được viết từ thế kỷ thứ XIX. Một bản phôtô của cuốn sách được anh Hoàng Phủ Ngọc Tường tặng cho tôi tại Hà Nội thời Pháp thuộc. Cuốn sách đáng quý này dạy cách nấu 100 món ăn Huế (từ các món cung đình như nem công chả phụng đến các món bình dân như rau dưa mắm) bằng các câu thơ tứ tuyệt. Đề từ, lời tựa, phần tổng luận cũng đều viết bằng thơ tứ tuyệt. Một món chỉ cần bốn câu thơ, nhưng có thể đọc và thực hành nấu ăn. Lời tựa của cuốn sách, cũng viết bằng thơ, nêu lên triết lý văn hoá ẩm thực:
Một miếng ăn ngon tiếng để đời! Bắt chước bà gia thuở dọn xơi Làm thành thực phổ dạy cho người Dâu, con, cháu, chắt coi mà học Một miếng ăn ngon tiếng để đời
Cuốn sách còn có một phần Tổng luận rất hữu ích cho việc nấu ăn: có khi cá thịt, có khi rau; nấu nướng, chiên, xào phải đủ màu sắc; trong sạch là gương, muối mặn tùy khẩu vị; cơm chín chủ làm đầu. Cuốn sách còn viết về nguyên tắc sử dụng gia vị trong việc nấu ăn: Canh bầu thích lá hanh hao; cho biết rau hành bỏ bí đao; hầm mít lại ưa sân với lốt; bí ngô thời phải tỏi gia vào. Dưới đây là ba bài thơ về ba món ăn. Nếu bạn muốn đọc thêm nhiều món khác, tác giả bài viết này sẽ sẵn lòng cung cấp.
Tôm chua
Tôm tươi, phèn rửa bớt đầu đuôi Muối, rượu say sưa để một hồi Ớt, tỏi, măng, riềng, xôi đủ vị Trộn đều, gài chặt ấy là rồi!
Nướng đuôi cừu
Đuôi cừu khéo ướp thịt thơm giòn Vắt nước gừng vừa, nghệ, sả non Nước mắm hành tiêu đường trộn bóp Vài giờ sẽ nướng thấm thêm ngon
Canh rau cải
Thịt béo mau nhàm, đổi cải canh Rau non nấu khéo cũng ngon lành Tôm gân, ruốc khuyết hoà chung một Lóng (lọc) nước nêm vào nếm ngọt thanh
Cuốn sách này thực sự là một tài tử vĩ đại và chuyên nghiệp, có thể lưu truyền qua muôn đời. Thú thực, ẩm thực cũng là một "đề tài" đầy xúc cảm với nhiều nhà thơ.
